Staw skroniowo-żuchwowy i mięśnie żucia

1. Powierzchnie stawowe

Staw skroniowo-żuchwowy (temporomandibular joint), jak sama nazwa wskazuje, łączy żuchwę z kością skroniową, stanowiąc jedyne ruchome połączenie kości czaszki. Głowę stawową stanowi głowa żuchwy (head of mandible), znajdująca się na wyrostku kłykciowym (condylar process), z kolei panewka, znajdująca się na kości skroniowej, składa się z dwóch części: wypukłego guzka stawowego (articular tubercle), znajdującego się w przedniej części panewki oraz wklęsłego dołu żuchwowego (mandibular fossa), położonego do tyłu od guzka.

Na szczególną uwagę zasługuję w tym stawie krążek stawowy (articular disc), który dzieli całą jamę stawową na dwa piętra. Jest on dosyć specyficznym tworem tkankowym, gdyż jego kształt i grubość zmienia się w zależności od miejsca w stawie. Powierzchnia górna krążka jest wypukła w części tylnej, gdzie przylega do dołu żuchwowego, natomiast w części przedniej jest wklęsła, w wyniku obecności guzka stawowego. Z kolei cała powierzchnia dolna jest wklęsła, przez obecność wypukłej głowy żuchwy. Natomiast ze względu na grubość jest on cieńszy w środku, a grubszy na obwodzie.

2. Torebka i więzadła

Jak dowiecie się w dalszej części naszej notatki, ruchomość w stawie skroniowo‑żuchwowym jest dosyć spora, przez co torebka stawowa jest luźna, aby umożliwić zachodzenie tych ruchów. Jednakże, żeby nie doszło do jej rozerwania, wzmacnia ją od zewnątrz więzadło boczne stawu skroniowo‑żuchwowego (lateral ligament of temporomandibular joint), które biegnie skośnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do bocznego i tylnego obwodu szyjki żuchwy.

Ponadto, za ograniczanie nadmiernych ruchów w stawie odpowiadają dwa więzadła, które nie mają styczności z torebką: więzadło rylcowo-żuchowe (stylomandibular ligament), które łączy wyrostek rylcowaty z tylnym brzegiem gałęzi i kąta żuchwy oraz więzadło klinowo-żuchwowe (sphenomandibular ligament), leżące bardziej przyśrodkowo od poprzedniego, łącząc kolec kości klinowej z przyśrodkową powierzchnią gałęzi żuchwy – języczkiem żuchwy.

3. Mechanika stawu skroniowo-żuchwowego

Przejdźmy teraz do ruchów w naszym stawie, które umożliwiają nam gryzienie, żucie, mówienie i ziewanie. Mogłoby się wydawać, że ruchy: wysuwania i cofania, opuszczania i podnoszenia żuchwy bądź też żucia, z pozoru są łatwe do zrozumienia, jednakże, poprzez złożoność stawu i ze względu na obecność krążka stawowego, mechanika ruchów troszeczkę się komplikuje. Omówimy teraz z osoba każdy z ruchów.

Ruchy wysuwania i cofania zachodzi w górnym piętrze stawu skroniowo‑żuchwowego, między panewką a krążkiem stawowym. Podczas tego ruchu głowa stawowa wraz z krążkiem przesuwają się do przodu przy wysuwaniu żuchwy, ustawiając się na guzku stawowym, bądź przy cofaniu, do dołu żuchwowego.

Ruchy opuszczania i unoszenia łączy w sobie ruchy ślizgowe w górnej części stawu skroniowo‑żuchwowego, z ruchem zawiasowym w dolnej części stawu, przy czym te ruchy zachodzą jednocześnie. Podczas opuszczania, głowa stawowa wraz z krążkiem stawowym przesuwa się do przodu na guzek stawowy (ruch ślizgowy), równocześnie obraca się też głowa żuchwy na dolnej powierzchni krążka (ruch obrotowy). Podczas unoszenia, głowa i krążek stawowy wracają do położenia wyjścia.

Ruchy żucia zachodzą naprzemiennie w stawach skroniowo-żuchwowych. Gdy w jednym ze stawów głowa stawowa obraca się dokoła osi pionowej na dolnej powierzchni krążka stawowego, to w drugim stawie głowa stawowa wraz z krążkiem przesuwają się do przodu na guzek stawowy.

Przy okazji ruchów żuchwy warto zaznajomić się z powszechnym urazem, jakim jest zwichnięcie żuchwy. Polega ono na przesunięciu głowy żuchwy do przodu na guzek stawowy, co powoduje niemożność zamknięcia ust. Nastawienie żuchwy do prawidłowego położenia jest dosyć proste – należy chwycić oburącz żuchwę i przesunąć ku dołowi oraz do tyłu. Najczęstszą przyczyną tego urazu jest zbyt szerokie otwarcie szpary ust np. przy ziewaniu.

4. Mięśnie żucia

Mięśnie żucia (muscles of mastication) wywodzą się z I łuku skrzelowego i są unerwione przez nerwy, które odchodzą od grupy przedniej nerwu żuchwowego (anterior divison of mandibular n.) – trzeciej gałęzi nerwu trójdzielnego (nerw czaszkowy V). Mięśnie te łączą żuchwę z innymi kośćmi czaszki i wykonują ruchy w stawie skroniowo‑żuchwowym.

Mięsień żwacz (masseter m.) jest jedynym mięśniem żucia leżący na zewnętrznej powierzchni żuchwy. Przyczep początkowy znajduje się na łuku jarzmowym i kości jarzmowej, a przyczep końcowy mieści się na guzowatości żwaczowej w kącie żuchwy. Mięsień ten jest najsilniejszym mięśniem unoszącym żuchwę. Unerwiony jest przez nerw żwaczowy (masseteric n.).

Mięsień skroniowy (temporalis m.) w większości wypełnia dół skroniowy. Przyczep początkowy znajduje się na kresie skroniowej dolnej, a końcowy na wyrostku dziobiastym żuchwy. Ze względu na różny przebieg włókien, mięsień ten pełni dwie czynności: w części przedniej, gdzie włókna mają bardziej pionowy przebieg, unosi żuchwę jak mięsień żwacz, natomiast w części tylnej przebieg włókien jest bardziej poziomy, co umożliwia cofanie wysuniętej żuchwy. Unerwiony jest przez nerw skroniowy (temporal n.).

Mięsień skrzydłowy boczny (lateral pterygoid m.) znajduje się w dole podskroniowym i składa się z dwóch głów: górnej, rozpoczynającej się na powierzchni podskroniowej skrzydła większego kości klinowej, oraz dolnej, przyczepiającej się do powierzchni zewnętrznej blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej jak i na powierzchni podskroniowej szczęki. Obie głowy kończą się jednym wspólnym przyczepem w dołku skrzydłowym na wyrostku kłykciowym żuchwy. Włókna tego mięśnia przebiegają poziomo i przy obustronnym skurczu wysuwają żuchwę. Z kolei skurcz jednostronny obraca żuchwę w stronę przeciwną. Unerwiony jest przez nerw skrzydłowy boczny (lateral pterygoid n.).

Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy (medial pterygoid m.) również wypełnia dół podskroniowy. Przyczep początkowy znajduje się w dole skrzydłowym między blaszkami wyrostka skrzydłowatego, natomiast kończy się przyczepem na powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy. Ze względu na przebieg włókien, mięsień ten unosi żuchwę. Unerwiony jest przez nerw skrzydłowy przyśrodkowy (medial pterygoid n.).

Na podstawie:

• Moore K. L., Dalley A. F., Agur A. M. R. Anatomia kliniczna, MedPharm Polska, Wrocław 2015

• Narkiewicz O., Moryś J. Anatomia człowieka – Tom IV, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010

Brodaty PDF