Oczodół

Budzimy się rano, otwieramy oczy i dostrzegamy paletę barw i kształtów. Bez wątpienia dominującym zmysłem jest wzrok. Zanim jednak przejdziemy do omówienia budowy gałki ocznej, oraz mechanizmów pozwalających na odbieranie piękna każdego dnia, skupmy się na „obudowie”.

Oczodół (orbit) jest przestrzenią wypełnioną ciałem tłuszczowym oczodołu (orbital fat body), w którym znajduje się gałka oczna (eyeball), poruszające nią mięśnie zewnętrze gałki ocznej, powięzie oraz aparat ochronny oka. Przestrzeń oczodołu ograniczana jest przez kości tworzące ściany oczodołu. Najbardziej zewnętrzną warstwą jest oczywiście tkanka podskórna i skóra.

1. Ściany oczodołu

Ściany oczodołu pokryte są okostną oczodołu (periorbita), a pierwsze co możemy zauważyć to wejście do oczodołu. Wyraźnie odznacza się brzeg nadoczodołowy (supra-orbital margin) utworzony przez kość czołową, oraz brzeg podoczodołowy (infra-orbital margin) utworzony przez kość szczękową i jarzmową. Tuż za nimi znajdujemy ściany oczodołu.

Ściana górna zaczyna się za brzegiem nadoczodołowym. Tworzą ją:

• część/powierzchnia oczodołowa kości czołowej (orbital surface of frontal bone)

• powierzchnia oczodołowa skrzydła mniejszego kości klinowej (orbital surface of lesser wing of sphenoidal bone)

Ściana boczna tworzą:

• wyrostek czołowy kości jarzmowej (frontal process od zygomatic bone) oraz powierzchnia oczodołowa kości jarzmowej (orbital surface of zygomatic bone)

• powierzchnia oczodołowa skrzydła większego kości klinowej (orbital surface of greater wing of sphenoidal bone)

Ściana dolna zaczyna się za brzegiem podoczodołowym. Tworzą ją:

• powierzchnia oczodołowa kości jarzmowej (orbital surface of zygomatic bone)

• powierzchnia oczodołowa kości szczękowej (orbital surface of maxilla)

• wyrostek oczodołowy kości podniebiennej (orbital process of palatine bone)

Na powierzchni oczodołowej kości szczękowej znajduje się bruzda podoczodołowa (infra‑orbital groove) przechodząca w kanał podoczodołowy.

Ściana przyśrodkowa tworzą:

• wyrostek czołowy kości szczękowej (frontal process of maxilla)

• kość łzowa (lacrimal bone)

• blaszka oczodołowa kości sitowej (orbital plate of ethmoidal bone)

• trzon kości klinowej (body of sphenoidal bone)

W ścianie przyśrodkowej oczodołu znajduje się dół woreczka łzowego. Ograniczają go grzebień łzowy przedni kości szczękowej oraz grzebień łzowy tylny kości łzowej.

Ściany oczodołu, na szczęście, nie są szczelną puszką konserwową, dzięki czemu do środka mogą wnikać nerwy i naczynia krwionośne.

Pierwszym omówionym połączeniem jest szczelina oczodołowa górna (superior orbital fissure), znajduja się między skrzydłem mniejszym (od góry), skrzydłem większym (od dołu) oraz trzonem kości klinowej (od przyśrodka).

Szczelina oczodołowa górna łączy, jak pewnie się domyślacie, oczodół z dołem środkowym czaszki. Przebiegają przez nią od boku do przyśrodka:

• nerw łzowy i nerw czołowy – pierwsze dwa odgałęzienia nerwu ocznego (V₁)

• nerw bloczkowy (IV)

• żyła oczna górna i gałąź górna żyły ocznej dolnej

• gałązki splotu jamistego (prowadzą włókna przywspółczulne)

• gałąź górna nerwu okoruchowego (III)

• nerw odwodzący (VI)

• nerw nosowo-rzęskowy – trzecie odgałęzienie nerwu ocznego (V₁)

• gałąź dolna nerwu okoruchowego (III)

Przyśrodkowo od szczeliny oczodołowej dolnej znajduje się kanał wzrokowy (optic canal), biegnący w skrzydle mniejszym kości klinowej. Łączy oczodół z dołem środkowym czaszki. Zawiera:

• nerw wzrokowy (II)

• tętnice oczną

Pod szczeliną oczodołową górną znajduje się szczelina oczodołowa dolna (inferior orbital fissure), znajdująca się między skrzydłem większym kości klinowej oraz trzonem kości szczękowej. Łączy oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym oraz dołem podskroniowym. Zawiera:

• nerw jarzmowy

• nerw podoczodołowy

• tętnice podoczodołową

• gałąź dolną żyły ocznej dolnej

W brzegu nadoczodołowym możemy znaleźć wcięcie nadoczodołowe (supra-orbital notch) i wcięcie czołowe (frontal notch), w zależności od osobnika możemy także znaleźć odpowiadające im otwory. Przechodzą przez nie:

• gałęzie końcowe nerwu czołowego (odgałęzienie nerwu ocznego (V₁))

• gałęzie końcowe tętnicy ocznej

Poniżej wcięcia nadoczodołowego na granicy kości czołowej z kością sitową, znajdują się dwa otwory sitowe: przedni i tylny.

Otwór sitowy przedni (anterior ethmoidal foramen), łączy oczodół z dołem przednim czaszki, przechodzą przez niego:

• nerwy sitowe przednie

• naczynia sitowe przednie

Otwór sitowy tylny (posteriori ethmoidal foramen), łączy oczodół z zatoką klinową, przechodzą przez niego:

• nerwy sitowe tylne

• naczynia sitowe tylne

Dół woreczka łzowego zawiera wejście do kanału nosowo-łzowego (nasolacrimal canal). Tworzą go kość szczękowa, kość łzowa oraz małżowina nosowa dolna. Kanał zawiera:

• przewód nosowo-łzowy, który łączy woreczek łzowy z przewodem nosowym dolnym.

Jak wspomniałem wcześniej, bruzda podoczodołowa przykryta okostną przechodzi w kanał podoczodołowy (infra-orbital canal) leżący w kości szczękowej. Zakończony jest otworem podoczodołowym (infra-orbital foramen) na całej długości od szczeliny oczodołowej dolnej, przez bruzdę podoczodołową, do otworu podoczodołowego przechodzą:

• nerw podoczodołowy

• naczynia podoczodołowe

2. Aparat ochronny oka

Skoro wiemy już co zabezpiecza gałkę oczną od góry, dołu, boków i tyłu to czas najwyższy na znajdujący się z przodu aparat ochronny oka. Aparat ochronny oka składa się z powiek, spojówek i narządu łzowego.

Posiadamy dwie powieki (eyelids), mianowicie powiekę górną (superior eyelid) oraz powiekę dolną (interior eyelid). Każda z powiek posiada krawędź przednią oraz znajdującą się ok. 2 mm za nią, krawędź tylną powieki. Krawędź przednia jest zakończeniem powierzchni zewnętrznej powieki, wyrastają z niej 3-4 rzędy rzęs (eyelash), które są wymieniane co pół roku. Między krawędzią przednią a krawędzią tylną znajduje się skóra. Krawędź tylna jest zakończeniem powierzchni wewnętrznej powieki, gdzie skóra przechodzi w błonę śluzową. Przestrzeń między powiekami nazywamy szparą powiek (palpebral fissure). Szpara powiek obwodowo przechodzi w kąt przyśrodkowy oka (medial angle of eye) – bardziej rozwarty, oraz kąt boczny oka (lateral angle of eye) – bardziej ostry. W kątach tych powieki łączą się ze sobą za pomocą spoideł – przyśrodkowego i bocznego powiek, od których do części kostnej oczodołu odbiegają więzadła – więzadło powiekowe przyśrodkowe (medial palpebral ligament) oraz więzadło powiekowe boczne (lateral palpebral ligament).

Wewnątrz powiek znajdziemy łukowato wygięte tarczki zbudowane z tkanki łącznej zbitej, które od przedniej warstwy powieki (skóra, m. okrężny oka) oddziela linia szara. Odpowiednio w powiece górnej znajdziemy wyższą tarczkę górną (superior tarsus), natomiast w powiece dolnej tarczkę dolną (interior tarsus). W obu tarczkach występują gruczoły tarczkowe (tarsal glands), gruczoły Meiboma, które są rodzajem gruczołów łojowych, uchodzących do przodu od krawędzi tylnej. Łój produkowany przez gruczoły tarczowe tworzy wraz z łzami cienką warstwę spowalniającą parowanie łez.

Między tarczkami a więzadłami powiekowymi roztacza się przegroda oczodołowa (orbital septum), która wraz z tarczkami tworzy przednie ograniczenie jamy oczodołu.

No cóż, powieki są już za nami, ale my łatwo się nie poddajemy i nurkujemy odrobinę głębiej. Czas na spojówkę (conjunctiva), którą możemy podzielić na spojówkę powiek (palpebral conjunctiva) wyścielającą tylną powierzchnię powieki oraz spojówkę gałki ocznej (bulbar conjunctiva) pokrywającą twardówkę, kończąc się na rąbku rogówki (corneoscleral junction = corneal limbus). Nabłonek spojówki gałki ocznej przechodzi w nabłonek rogówki. Obie części spojówki graniczą ze sobą przez sklepienie górne spojówki (superior conjunctival fornix), w którym znajdują swoje ujście przewody odprowadzające gruczołu łzowego, oraz przez sklepienie dolne spojówki (interior conjunctival fornix). Przestrzeń zawarta między spojówką powiek a spojówką gałki ocznej nazywana jest workiem spojówkowym (conjunctival sac).

W kącie przyśrodkowym oka znajduje się zdwojenie spojówki nazywane fałdem półksiężycowatym (plica semilunaris) oraz mięsko łzowe (lacrimal caruncle) znajdujące się między skórą a spojówką.

Płakać mi się chce, że powoli kończę omawiać aparat ochrony oka, a to za sprawą narządu łzowego (lacrimal apparatus). Budują go 2 elementy – gruczoł łzowy (lacrimal gland) produkujący łzy oraz drogi odprowadzające łzy.

Gruczoł łzowy znajduje się nad kątem boczny oka, złożony jest z większej części górnej – części oczodołowej gruczołu łzowego (orbital part of lacrimal gland), oraz z mniejszej części dolnej – części powiekowej gruczołu łzowego (palpebral part of lacrimal gland). Rozdziela je ścięgno mięśnia dźwigacza powieki górnej.

Prześledźmy teraz wędrówkę wyprodukowanych łez. Łzy z gruczołu łzowego wydostają się na powierzchnię górnego sklepienia spojówki poprzez ok. 10 przewodzików odprowadzających (excretory ducts). Po czym łzy spływają po powierzchni gałki ocznej do jeziorka łzowego (lacrimal lake) które znajduje się w przyśrodkowej części worka spojówkowego. W okolicy jeziorka łzowego na powiece górnej znajduje się brodawka łzowa górna (superior lacrimal papilla) wraz z punktem łzowym górnym (superior lacrimal punctum), na powiece dolnej analogicznie brodawka łzowa dolna (interior lacrimal papilla) wraz z punktem łzowym dolnym ( interior lacrimal punctum). Łza przez punkty łzowe przepływa do kanalików łzowych (lacrimal canaliculi) o długości ok. 10 mm. Kanaliki łzowe doprowadzą łzę do woreczka łzowego (lacrimal sac) leżącego w dole woreczka łzowego. Woreczek łzowy przechodzi u dołu w przewód nosowo-łzowy (nosolacrimal duct), który mieści się w kostnym kanale nosowo łzowym. Łza płynąca przewodem nosowo-łzowym dostanie się do przewodu nosowego dolnego znajdującego się pod małżowiną nosową dolną.

3. Mięśnie

Przyszedł czas na mięśnie. Podzielimy je na mięśnie powiek oraz na mięśnie zewnętrze gałki ocznej. Do mięśni powiek należą:

Mięsień okrężny oka (orbicularis oculi muscle) który dzieli się na część oczodołową (orbital part) oraz na część powiekową (palpebral part). Włókna mięśniowe mają przebieg łukowaty, zaczynając się i kończąc na przyśrodkowej ścianie oczodołu do przodu od tarczek. Jest mięśniem wyrazowym, umożliwia mruganie i aktywne zamykanie szpary powiek.

UNERWIENIE – nerw twarzowy (VII).

Mięsień dźwigacz powieki górnej (levator palpebrae superioris muscle), zaliczany także do mięśni zewnętrznych gałki ocznej. Przyczep początkowy znajduje się na skrzydle mniejszym kości klinowej i pierścieniu ścięgnistym wspólnym. Biegnie nad mięśniem prostym górnym gałki ocznej. Ścięgno mięśnia dźwigacza powieki górnej dzieli się na 2 blaszki:

• głęboką, przyczepiającą się do tarczki,

• powierzchowną, przyczepiającą się do tkanki podskórnej, przechodzi między tarczką (od tyłu) a mięśniem okrężnym oka (od przodu).

Jest mięśniem poprzecznie prążkowanym szkieletowym odpowiadającym za unoszenie powieki górnej, a tym samym bierze udział w rozszerzaniu szpary powiek.

UNERWIENIE – nerw okoruchowy (III).

PORAŻENIE – opadanie powieki.

Mięsień tarczowy górny (superior tarsal muscle) bierze swój początek między włóknami mięśnia dźwigacza powieki górnej i biegnie do przedniej powierzchni tarczki górnej, przyczepiając się do jej górnego brzegu. Znajduje się miedzy tarczką górną a mięśniem okrężnym oka. Jako mięsień gładki utrzymuje odpowiednią szerokość szpary powiek.

UNERWIENIE – włókna współczulne

Mięsień tarczkowy dolny (inferior tarsal muscle) biegnie jako przedłużenie mięśnia prostego dolnego do brzegu tarczki dolnej. Jako mięsień gładki utrzymuje odpowiednią szerokość szpary powiek.

UNERWIENIE – włókna współczulne.

PORAŻENIE mięśni tarczkowych – zwężenie szpary powiek.

Do mięśni zewnętrznych gałki ocznej należą:

Mięśnie proste gałki ocznej:

• mięsień prosty górny (superior rectus muscle) – unosi przedni biegun gałki ocznej, przywodzi oraz obraca górną powierzchnie gałki ocznej do wewnątrz.

• mięsień prosty przyśrodkowy (medial rectus muscle) – przywodzi biegun gałki ocznej.

• mięsień prosty dolny (inferior rectus muscle) – obniża przedni biegun gałki ocznej, przywodzi oraz obraca górną powierzchnie gałki ocznej na zewnątrz.

• mięsień prosty boczny (lateral rectus muscle) – odwodzi biegun gałki ocznej.

Mięśnie proste mają wspólny przyczep początkowy na pierścieniu ścięgnistym wspólnym (common tendinous ring), który obejmuje kanał wzrokowy i część przyśrodkową szczeliny oczodołowej górnej. Ich przyczepy końcowe znajdują się na gałce ocznej za linią równika odpowiednio na górze, boku, dole i przyśrodku gałki ocznej.

UNERWIENIE – nerw okoruchowy (III) poza mięśniem prostym bocznym, który jest unerwiany przez nerw odwodzący (VI).

Mięśnie skośne gałki ocznej:

• mięsień skośny górny (superior oblique muscle), którego przyczep początkowy znajduje się na trzonie kości klinowej oraz pośrednio na pierścieniu włóknistym wspólnym. Dalej ścięgno otoczone torebką owija się dookoła bloczka, z chrząstki włóknistej, znajdującego się przyśrodkowo na górnej ścianie oczodołu. Dzięki temu mięsień skośny górny zakręca do boku i biegnie do przyczepu końcowego pod mięśniem dźwigaczem powieki górnej. Przyczep końcowy znajduje się za linią równika na powierzchni górno-bocznej.

Odwodzi i obniża przedni biegun gałki ocznej. Obraca dookoła osi strzałkowej (wspólnie z mięśniem skośnym górnym) górną powierzchnię gałki ocznej do wewnątrz.

UNERWIENIE – nerw bloczkowy (IV)

• mięsień skośny dolny (inferior oblique muscle), którego przyczep początkowy znajduje się w części przyśrodkowej ściany dolnej oczodołu. Jest najkrótszym mięśniem gałki ocznej, biegnącym do tylnej części gałki ocznej a dokładnie na powierzchnię dolno-boczną, gdzie pod mięśniem prostym dolnym znajduje się jego przyczep końcowy (za linią równika).

Odwodzi i unosi przedni biegun gałki ocznej. Obraca dookoła osi strzałkowej (wspólnie z mięśniem skośnym dolnym) powierzchnię górną gałki ocznej do zewnątrz.

UNERWIENIE – nerw okoruchowy (III)

• mięsień dźwigacz powieki górnej (opisany wyżej)

• mięsień oczodołowy (orbitalis muscle) jest mięśniem gładkim. Przyczepia się do kości w okolicy szczeliny oczodołowej dolnej. Pobudzony powoduje wytrzeszcz oczu.
  UNERWIENIE –układ współczulny PORAŻENIE – zapadnięcie gałki ocznej

Mięśnie zewnętrze gałki ocznej pokrywają powięzie mięśniowe (muscular fasciae).

4. Naczynia oczodołu

Oczodół unaczyniony jest przez tętnice oczną (ophthalmic artery), będącą pierwszym większym odgałęzieniem tętnicy szyjnej wewnętrznej. Tętnica oczna biegnie w kanale wzrokowym razem z nerwem wzrokowym. W początkowym odcinku biegnie bocznie i nieco do dołu od nerwu II, by później skrzyżować go od góry i przejść na jego powierzchnię przyśrodkową. Kieruje się do przyśrodkowego kąta oka. Kolejno oddawane gałęzie:

• tętnica środkowa siatkówki (central artery of retina) wnika do nerwu wzrokowego w odległości 0,5 do 1,5 cm od gałki ocznej. Unaczynia warstwy wewnętrzne siatkówki.

• tętnica łzowa (lacrimal artery) kieruje się do gruczołu łzowego, oddaje gałęzie mięśniowe i jarzmowe (muscular & zygomatic branches) oraz tętnicę rzęskowe tylne długie. Przechodzi w tętnicę powiekową boczną (lateral palpebral artery).

• tętnice rzęskowe tylne długie (long posterior ciliary arteries) odchodzące od tętnicy ocznej jak i od tętnicy łzowej oraz tętnice rzęskowe tylne krótkie (short posterior ciliary arteries). Przebijają twardówkę i przechodzą do błony naczyniówkowej.

• tętnice mięśniowe (gałąź mięśniowa) (muscular arteries) odchodzące od tętnicy ocznej jak i od tętnicy łzowej, unaczyniają mięśnie i biorą udział w unaczynieniu przedniej części gałki ocznej.

• tętnica nadoczodołowa (supraorbital artery), przechodzi przez wcięcie lub otwór nadoczodołowy, unaczynia skórę czoła i grzbietu nosa.

• tętnica sitowa tylna (posterior ethmoidal artery) wychodzi z oczodołu przez otwór sitowy tylny. Unaczynia komórki sitowe tylne, sąsiedni obszar błony śluzowej jamy nosowej oraz zatokę klinową.

• tętnica sitowa przednia (anterior ethmoidal artery) wychodzi z oczodołu przez otwór sitowy przedni, przechodząc do przedniego dołu czaszki. Wspomaga unaczynienie opony twardej, a przez blaszkę sitową kości sitowej dostaje się do jamy nosowej i unaczynia ją.

• tętnica nadbloczkowa (supratrochlear artery) przechodzi przez wcięcie lub otwór czołowy. Unaczynia skórę czoła i grzbietu nosa.

• tętnica grzbietowa nosa (dorsal artery of nose) unaczynia skórę czoła i grzbietu nosa. Scala się z tętnicą kątową odchodzącą od tętnicy twarzowej.

• tętnice powiekowe przyśrodkowe (medial palpebral arteries) odchodzą bezpośrednio od tętnicy ocznej. Razem z tętnicami powiekowymi bocznymi tworzą łuki powiekowe.

Krew z oczodołu spływa za pomocą:

• żyły ocznej górnej (superior ophthalmic vein) zbierającej krew z górnej części oczodołu i gałki ocznej (za pomocą górnych żył wirowatych). Uchodzi do zatoki jamistej przez górną szczelinę oczodołu.

• żyły ocznej dolnej (interior ophthalmic vein) zbierającej krew z dolnych części oczodołu i gałki ocznej (za pomocą dolnych żył wirowatych). Dzieli się na dwie gałęzie, górną przechodzącą przez szczelinę oczodołową górną i uchodzącą do żyły ocznej górnej lub zatoki jamistej, dolną łączącą się często z żyłą podoczodołową, uchodzi przez szczelinę oczodołową dolną do splotu skrzydłowego.

Na podstawie:

• Narkiewicz O., Moryś J. Anatomia człowieka – Tom IV, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010

• Sawicki W., Malejczyk J. Histologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2012

Brodaty PDF